سازههای فضاکار
سازه فضاکار چیست؟ 
سازه فضاکار یک سیستم خرپای سه بعدی است که دهانههای آن در دو جهت گسترش یافتهاند و اعضای آن فقط تحت تاثیر کشش و فشار قرار دارند. این سازهها از مدولهای یکسان و تکرار شونده با لایههای موازی در بالا و پایین (مشابه میلههای فوقانی و تحتانی خرپا) تشکیل میگردند. سازه فضاکار، به مجموعه سازههای مشابهی اطلاق میشود که شامل شبکهها، طاقها، برجها، شبکههای کابلی، سیستمهای پوستهای و غشایی، سازههای تا شونده و ترکیبات کش بستی میشود.
یک قاب فضایی یا سازهٔ فضایی، عبارت است از سازهای که از اجزای خرپامانند سبک و محکم تشکیل شده از پایههایی که در یک الگوی هندسی در کنار هم قرار گرفتهاند. قابهای فضایی برای پوشش دادن دهانههایی که تکیهگاه کم تعدادی دارند به کار میروند. چون در قابهای فضایی، همچون خرپاها از مثلث استفاده میشود، لنگرهای خمشی، به صورت بارهای کششی و فشاری به اعضای محوری خرپا منتقل میگردند که این خود باعث مستحکم بودن قابهای فضایی میشود.
اصطلاح سازه فضایی گاهی اوقات به جای سازه فضاکار بکار می رودکه این دو اصطلاح از لحاظ کلمهای مترادفند؛ ولی از لحاظ معنا و مفهوم با هم تفاوت دارند. سازه فضایی به سازهای اطلاق میشود که در فضای خارج از جو ساخته یا مورد استفاده قرار گیرد که ممکن است خود یک فضاکار باشد.
بررسی کلی سازه های فضاکار:
سادهترین نوع قابهای فضایی به این گونهاست که هرمهایی با سقف تخت و با استفاده از میلههای آلومینیومی و یا فولادی میلهای شکل ساخته شوند. در بیشتر مواقع، این نوع از قابها شبیه به بازوی متحرک افقی یک جرثقیل برجی است که در کنار هم قرار گرفتهاند. نوع دیگر قابهای فضایی که دارای استحکام بیشتری نیز هست، به صورت هرمهای چهاروجهی به هم پیوسته اجرا میشوند. در این حالت، همهٔ اعضای محوری قاب، دارای طول یکسانی هستند. از نظر فنی، این نوع از قاب فضایی، مانند یک شبکهٔ برداری و یا یک خرپای هشتگانهاست. در انواع دیگر قابها نیز، با تغییر دادن طول اعضای محوری، شکل کلی سازه به صورت انحناء یا اشکال هندسی دیگر تغییر مییابد.
تاریخچهسازه فضاکار:
به عنوان قدیمی ترین ساختها برای سازههای فضاکار میتوان از داربستهایی که جهت نگهداری چادرهای انسانهای اولیه بکارمی رفت نام برد. از جمله قدیمی ترین چادرهای انسانهای اولیه که در مناطقی از چین باستان که در چند سال پیش کشف شده بود میتوان اشاره کرد. کاربرد سازههای شبکهای و سه بعدی در روم باستان و ایران کهن و نیز ایران دوره صفویه در ساخت سالنهای تجمع، آمفی تئاترها، قصرها، مساجد اسلامی، اماکن متبرکه و غیره جلوه گر است.
اولین شبکه چند لایه توسط الکساندر گراهام بل درسال ۱۹۰۶ برای کایت پرواز ساخته شد. در این شبکه طول اعضاء یکسان، اتصالات ساده بود. او اولین مهندسی است که حدود ۹۰ سال پیش نشان داد که میتوان با قرار دادن صحیح اعضاء سازهای در کنار هم سازههایی محکم و سبک ساخت. میتوان گفت کاربرد عملی وتوسعه یا فته سازههای فضاکار و طراحی اصولی این گونه سازهها از سال ۱۹۵۰ شروع شده است. مهندسین سازه به دلیل رفتار خوب این نوع سازهها در برابر بارهای مختلف و مهندسین معمار به علت زیبایی و یکنواختی خاصی که در هندسه آنها موجود است مجذوب این گروه از سازهها شده و تحقیق و بررسی عمیقی در رفتار واقعی این سازهها و کاربرد ساختار بهینه در تحلیل و طرح این سیستمها آغاز گردید.
مزایای سازه فضاکار:
سازههای فضاکار مزیتهایی دارند که در ذیل به آنها اشاره میکنیم:
-
زیبایی:
طراحی اجزاء سازهای در این سیستم به گونهای است که سیستم اجرا شده از چنان زیبایی برخوردار است که در اکثر پروژ ههای اجرا شده، سازه بصورت نمایان باقی میماند، حتی در بسیاری از موارد جهت نماسازیها از این سیستم استفاده میگردد.
-
امکان همزمانی اجرای سازه فضایی با عملیات ساختمانی دیگر از آنجایی که روشهای مختلفی برای بافت در این سیستم وجود دارد، امکان همزمانی اجرای این سیستم با دیگر فعالیتهای ساختمانی بطور همزمان و بدون مزاحمت وجود خواهد داشت.
-
عبور تاسیسات از داخل سازه اجرا شده:
فضای موجود بین لایههای سازه فضایی اجرا شده محل مناسبی را جهت عبور تاسیسات برقی و مکانیکی که میبایستی در سطح سالن پراکنده شود فراهم میسازد با این مزیت که این تاسیسات از حداقل دید برخوردار میباشد و هم چنین اتصال این قطعات و قطعات الحاقی دیگر نظیر تابلوها، نور افکنها و … به راحتی و در تمامی سطح ایجاد شده وجود خواهد داشت.
-
عدم استفاده از عملیات جوشکاری در هنگام نصب
بواسطه پیش ساخته سازی اجزای سازه در کارخانه و پیچ و مهرهای بودن کلیه اتصالات هیچگونه عملیات جوشکاری در هنگام مونتاژ و نصب سازه بر روی قطعات انجام نمیپذیرد.
-
سبک بودن
علیرغم انچه که از شکل ظاهری این سستم به نظر میآید سازه اجرا شده بسیار سبک میباشد بطوریکه در مقایسه با دیگر سازههای ساختمانی در شرایط مساوی ترجیح داده میشود و از این سیستم در اضافه اشکوبها و در زمینهای با مقاومت خاک پایین استفاده فراوانی صورت میگیرد.
-
سرعت
استفاده از نرمافزارهای مختلف کامپیوتری و هم چنین نرمافزارهای خاص این سیستم که توسط متخصصین این شرکت طراحی وآماده شده است در مرحله طراحی استفاده از ماشین آلات اتوماتیک و نیمه اتوماتیک در تولید قعات در مرحله تولید و روشهای متعددی که در زمان اجرای سازه فضایی توسط نیروهای مجرب این شرکت بکار گرفته میشود.
-
هزینه پایین در دهانههای بزرگ
ارزان تر بودن این سیستم در مقایسه با سایر سیستمهای سازهای به خصوص در سالنهای با دهانه بالا این سیستم را تبدیل به تنها گزینهای نموده که با توجه به سایر مزیتهای آن دارای توجیه اقتصادی میباشد.
-
امکان بازکردن و بستن مجدد سازه
از آنجایی که رد طول عملیات نصب سازه هیچگونه عملیات جوشکاری صورت نمیگیرد و کلیه اتصالات در سازه اصلی وقطعات الحاقی بصورت پیچ و مهرهای صورت میگیرد لذا سازه اجرا شده این قابلیت را دارا میباشد که بطور کامل مونتاژ گردد و در محل دیگر به همان شکل دیگری تنها با تغییرات اندکی در قطعات سازهای نصب شود.
-
تولید قطعات در کارخانه
ساخت و تولید قطعات سازه در کارخانه، کنترل کیفیت و دقت بسیار بالایی را موجب خواهد شد که این امر خود دقت وکیفیت بالا در کل سازه اجرا شده را به همراه خواهد داشت.
-
تغییر در فضای ایجاد شده
به واسطه قابلیت خاصی که این سیستم سازهای دارا میباشد کاهش و یا افزایش سطح سازه فضایی اجرا شده از هر طرف و به هر شکل تغییر محل تکیه گاهها با حفظ سازه قبلی با رعایت نکات طراحی به راحتی امکانپذیر میباشد که این مطلب امکان فوق العادهای را در سالنهای تجاری و صنعتی جهت طرحهای توسعه ایجاد مینماید که از این نظر با هیچ نوع از سازههای دیگر قابل مقایسه نیست.
-
ضریب ایمنی بالا
درجه نامعینی بالای این سیستم، ژیچ و مهرهای بودن اتصالات و سهولت کنترل کیفیت قطعات و اتصالات و ساخت کارخانهای قطعات بصورت پیش ساخته عواملی است که ضریب اطمینان و ایمنی سازه را به میزان قابل ملاحظهای افزایش میدهد.
-
ایجاد سقف افقی در فضایی داخلی
ایجاد سقف افقی در داخل سالنها از دیگر مزیت این سیستم میباشد که علاوه بر زیبایی نسبت به سیستمهایی نظیر سوله در مصرف انرژی جهت گرمایش و سرمایش فضای داخل حداکثر صرفه جویی را موجب میگردد.
کاربرد سازه فضاکار:
قابهای فضایی در ساختمانهای مدرن کاربرد فراوانی دارند. این نوع از قابها بیشتر در سقفهایی با دهانههای بزرگ در ساختمانهای مدرن تجاری و صنعتی دیده میشوند.
سیستمهای سازههای فضاکار در سازههایی که در آنها احتیاج به پوشش دهانههای بزرگ و بدون ستون است از قبیل:
آشیانه هواپیماها، سالنهای کارخانهها، پوشش استادیومهای ورزشی، باشگاههای ورزشی، پارکینگهای طبقاتی، مراکز فرهنگی وتفریحی، تالارهای تجمع و سخنرانی، سالن اجتماعات، سینماها، آمفی تئاترها، مراکز خرید (بازارهای خرید)، ایستگاههای راه آهن، ترمینالها و اهداف بسیار دیگربکار میرود. سیستمهای سازههای فضاکار در سازههایی چون دکلهای انتقال نیرو، برجهای مخابراتی، برجهای ذخیره آب، بشقابهای مخابراتی و رادیویی، نیز کاربرد دارند.
انواع سازه فضاکار:
سازههای فضاکار به سه روش دستهبندی میشوند:
-
انواع سازههای فضاکار از لحاظ کاربرد و نحوه عملکرد
-
انواع سازههای فضاکار از لحاظ مصالح
-
انواع سازههای فضاکار از لحاظ ساختار
سازههای فضاکار از لحاظ ساختار:

-
شبکههای فضاکار تخت:
در سازه فضایی ،سازه فضاکار شبکه های تخت به ترکیب یک سیستم یک یا چند وجهی با لایه های واحد شبکه گفته می شود. شبکه مسطح ترکیبی از یک دو وجهی که با تیرهای واحد متصل شده است می باشد . شبکه های تخت در سازه فضاکار می توانند دارای یک ، دو یا سه و حتی چند لایه باشند ، ولی بیشتر به صورت دو لایه مورد استفاده قرار می گیرند. شبکه های سازه فضایی دو لایه از دو صفحه موازی که بوسیله عناصری به هم متصل گردیده اند تشکیل می شوند. یک نمونه استفاده از این شبکه های سازه فضاکار در آشیانه هواپیما است. زمانی که اعضا در شبکه دو لایه طویل شوند برای جلوگیری از خطر کمانش کردن از شبکه های سه لایه استفاده می شود و با توجه به اینکه نیمی از هزینه های سازه های فضاکار را پیوندها تشکیل می دهند این نوع سازه های فضاکار اغلب غیر اقتصادی است. نکته دیگری که در طراحی شبکه های سازه فضاکار دو لایه و اکثر سازه های فضاکار باید در نظرگرفت این است که برای توزیع بهتر نیرو و کششی شدن آن ستون های سازه فضایی در داخل شبکه قرار می گیرند و ستون به چند گره متصل شود و بهتر است برای توزیع منظم نیرو در سازه های فضایی در اطراف کنسول داشته باشیم.

-
سازههای فضاکار چلیکی:
اگر شبکهای در یک جهت دارای انحناء باشد سازههای چلیکی نامیده میشود. این سازه بیشتر برای پوشش سطوح مستطیلی دالان مانند استفاده شده و بعضا فاقد ستون می باشند و روی لبه های چلیک که به تکیه گاه متصل است، قرار می گیرند. چلیک ها دارای محور می باشند. اگر چلیک یک لایه باشد اتصالات به شکل صلب است. چلیک ها اغلب به شکل ترکیبی استفاده می شوند و تیر کمری نقش ترکیب کردن چلیک ها به یکدیگر را بازی می کنند. نکته ای که در طراحی این نوع سازه های فضاکار باید در نظرگرفت این است که انتهای چلیک باید قوی باشد و این تقویت را می شود بوسیله تیر و تیر و ستون و شکل خورشید مانند انجام داد. انواع چلیک ها در سازه فضاکار عبارتند از : چلیک اریبی ،چلیک لملا (lamella) با مقاطع بیضی گونه ،سهمی گون ،هذلولی گون و … در شکل زیر انواع سازه فضاکار چلیکی آورده شده اند.
-
سازههای فضاکار گنبدی:
در سازه فضاکار اگر شبکه ای در دو جهت دارای انحنا باشد، گنبد نامیده می شود. شاید رویه یک گنبد بخشی از یک کره یا یک مخروط با اتصال چندین رویه باشد. گنبدها سازه هایی با صلبیت بالا می باشند و برای دهانه های بسیار بزرگ تا حدود ۲۵۰ متر مورد استفاده قرار می گیرند. ارتفاع گنبد باید بزرگتر از ۱۵% قطر پایه گنبد باشد. گنبدها دارای مرکز هستند. از انواع گنبدها می توان گنبد از نوع دنده ای اشاره کرد که در صورتیکه تعداد دنده ها زیاد باشد باید به مسئله شلوغی اعضا در راس گنبد توجه شود که برای اجتناب از این مسئله بهتر است که برخی از دنده های نزدیک راس حذف شود. گنبد دیگری در سازه فضاکار به نام اشفدلر ( مهندس آلمانی ) وجود دارد که تعداد زیادی از این نوع گنبدها بعد از قرن ۱۹ توسط اشفدلر و دیگران ساخته شده است. از ایرادات این گنبد می توان به مسئله شلوغی اعضا در راس اشاره کرد ،که برای حل این مشکل همان راه حل بالا ارائه می شود. نمونه دیگر از گنبدها در سازه فضایی ،گنبد لملا است. این گنبد را می توان به نوعی ترکیبی از یک یا چند حلقه که با یکدیگر متقاطع هستند ،دانست. از نمونه دیگر گنبدها در سازه فضاکار می توان به گنبدهای دیامتیک و گندهای حبابی و ژئودزیک اشاره کرد. اتصالات در گنبدهای دنده ای و اشفدلر حتما صلب هستند. از لحاظ پخش منظم نیرو ،گنبدهای ژئودزیک ،دیامتیک و حبابی بسیار مناسب هستند .
-
سازههای فضاکار تاشو:
این نوع سازهها مثل چتر قابلیت جمع شدن و انتقال دارند و کاربرد عمده آنها در مکانهایی است که به دلیل محدودیتهای جوی، مکانی، زمانی ومصالح، ساخت دیگر سازهها امکانپذیر نباشد. سازههای تاشو بیشتر برای اماکن موقت مانند سیرکها، نمایشگاهها ومناطق سیل و زلزله زده بکار میرود.
-
سازههای فضاکار بادشو:
سازههایی هستند که از مواد مخصوص لاستیکی و یا پلاستیکی ساخته میشوند و در مواقع استفاده با پمپ باد میشوند.
-
سازههای فضاکار ماهوارهایی:
سازههایی هستند که به صورت خرپاهای فضایی در ارتفاع ساخته میشوند و کاربرد آنها درسازههای ماهوارهای، خطوط انتقال نیرو وبرجهای مخابراتی است.
-
سازههای پلهای فضاکار:
پلهایی هستند که از خر پاهای مرکب فضایی ساخته میشوند. این نوع پلها برای دهانههای بزرگ بعد از پلهای کابلی در درجه اهمیت اند.
سازههای فضاکار از لحاظ مصالح:
-
سازههای فضاکار فولادی:
فولاد پر کاربردترین ماده در ساخت سازههای فضاکار به شمار می رود. شاید مهمترین علت آن سختی و جوش پذ یری بالای آن باشد. یکی دیگر از ویژگیهای مفید فولاد، تنوع پروفیلهای فولادی و انبوه بودن در اکثر نقاط دنیا بخصوص در کشورهای صنعتی است.
-
سازههای فضاکار آ لومینیومی:
یکی از مصالحی که اکنون مورد توجه قرار گرفته است، آلومینیوم میباشد. از مزیتهای بارز آلومینیوم می توا ن به سبک بودن آن اشاره نمود. بطوریکه وزن آلومینیوم در حدود ۳/۱ وزن فولاد است. همچنین مقاومت خوردگی بیشتری نسبت به فولاد دارد. در نهایت آلومینیوم هنوز گرانتر از فولاد است.
-
سازههای فضاکار چوبی
چوب به عنوان یک ماده اولیه در قرون وسطی جهت پوشش سقف بکار میرفت. استفاده از چوبهای ورقهای جهت ساخت این سازهها، یک روش اقتصادی فراروی ساخت این سازهها قرار داد. گنبدهای چوبی در پوشش سالنهای مدارس و سالنهای ورزشی بسیار متداول است.
اجزای تشکیل دهنده سازه های فضاکار:
-
گرهها (پیوندهها):
شاید میتوان گفت که مهمترین قسمت در سازههای متداول اتصالات و جزئیات مربوط به آنها میباشد. پیونده مرو با قابلیت ۱۸ اتصال
-
اعضاء سازه های فضاکار:
بدنه اصلی یک سازه فضاکار را اعضای آن سازه تشکیل میدهند. این اعضا در سازههای فضاکار، پروفیلهایی در اندازه و مقاطع مختلف میباشند. عمده ترین مقاطع بکار رفته در سازههای فضاکار مقطع دایرهای، به صورت توپر یا توخا لی ومقاطع نبشی یا قوطی است.
-
تکیه گاههای سازه های فضاکار:
شکل و موقعیت تکیه گاهها در سازههای فضاکار، تاثیر زیادی بر نحوه توزیع نیروها در اعضای مجاور و تمرکز نیرو در آنها دارد. این بدان علت است که تعداد تکیه گاهها در این سیستمها نسبت به سطح پوششی بسیار کم است و کل نیروهای قائم توسط این تعداد اندک تکیه گا هها به پی منتقل میگردد. در اغلب موارد اعضای مجاور تکیه گاه را پروفیلهای تو پر و سنگین تشکیل میدهند.
روشهای طراحی سازه ای فضاکار:
در صورتی که بار به گره آبی رنگ اعمال شده و عضو سرخ رنگ وجود نداشت، آنگاه رفتار سازه کاملاً به سختی خمشی گره آبی بستگی داشت. اما اگر عضو قرمز رنگ را در نظر گرفته و از سختی خمشی گره آبی و سختی عضو قرمز صرف نظر کنیم، در این حال، میتوان این سیستم را با استفاده از ماتریس سختی و بدون درنظر گرفتن تغییرات زاویهای محاسبه کرد.
قابهای فضایی معمولاً با استفاده از ماتریس سختی، طراحی میشوند. ویژگی ماتریس سختی، مستقل بودن آن نسبت به تغییرات زاویهای است. اگر مفصلها به حد کافی محکم و سخت باشند، برای سادگی در محاسبات، میتوان از تغییرات زاویهای صرف نظر کرد.
مراحل اجرای پروژههای فضاکار:
-
طراحی: (مدل سازی در Formian وانتقال و ادیت نقشه در AutoCad)
-
محاسبات: (توسط نرمافزار ۸۹ Sap-AISC ASD)
-
تولید هموندها
-
رنگ آمیزی هموندها
-
ستون گذاری
-
بافت سازه فضاکار
-
نصب سازه فضاکار
-
نصب پوشانه
روش های بافت و نصب سازه های فضاکار:
در روش نصب یکپارچه سازه فضایی ،سازه فضاکار بر روی زمین محل احداث پروژه تراز و به صورت کامل انجام می شود و سپس با استفاده از جرثقیل و یا جک هایی که در زیر سازه قرار گرفته اند ،سازه فضایی به بالا منتقل شده و بر روی ستون ها و یا تکیه گاه ها نصب می گردد. این روش اجرای بافت و نصب سازه با سرعت و دقت بالایی صورت می پذیرد. در روش نصب بلوکی سازه فضایی ، سازه فضاکار به بخش ها و بلوک های مشخص تقسیم می شود . سپس بخش ها و بلوک ها بر روی زمین محل نصب سازه فضایی بافته شده و پس از آن هر یک از آن ها با استفاده از جرثقیل و یا جک به بالا منتقل شده و ضمن تکمیل عملیات چینش و بافت بلوک ها با یکدیگر فرایند نصب سازه فضایی بر روی ستون ها و تکیه گاه ها نیز تکمیل می شود. این روش برای سازه هایی که ابعاد و شکل های هندسی خاص و یا نا منظم دارند مناسب بوده ولی زمان بیشتری را برای عملیات نصب سازه فضایی نیاز خواهیم داشت. در روش نصب واحدی سازه فضایی تعداد ۳ تا ۵ لوله و یک گوی که به آن یک واحد گفته می شود بر روی زمین بافنه و سپس با وسایل انتقال سبک به محل قرار گیری خود در سازه فضایی منتقل و ادامه و تکمیل بافت هر واحد با واحد های قبلی و شبکه سازه فضایی و نصب آن ها بر روی ستون ها و تکیه گاه ها صورت می پذیرد . در روش نصب قطعه ای سازه فضایی ،در زمان اجرای بافت و نصب سازه فضاکار برای جلوگیری از حرکات ارتعاشی و نوسانی و به منظور محدود کردن تغییر شکل شبکه سازه فضایی در حال بافت و نصب در طول محور اصلی سازه فضایی شمع های موقت در سطوح و موقعیت های حامل فشار و باره سازه نصب شده و پس از پایان بافت و نصب سازه شمع ها با رعایت کامل ایمنی و به تدریج از زیر سازه برداشته می شوند تا بار سازه و فشار با یک ضریب مشخص و منطقی به ستون ها و تکیه گاه های اصلی منتقل شده و سقف در حالت هندسی مشخص شده پایدار شود.
منابع:
گرداوری و تالیف سایت civiltech.ir
- دکترمحمودگلابچی، درک رفتار سازهها، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۱
- ا رهایی، “ا، استراتژییهای پایدار در زراحی سازههای فضاکار”، دومین کنفرانس ملی سازههای فضاکار، دانشگاه تهران ،۱۳۸۹
- کاوه، علی _ ثروتی، همایون، شبکههای عصبی مصنوعی دربهینه سازی سازهها، مرکزتحقیقات ساختمان ومسکن، چاپ اول (۱۳۷۹)
- کاوه، علی _ ثروتی، همایون، شبکههای عصبی مصنوعی دربهینه سازی سازهها، مرکزتحقیقات ساختمان ومسکن، چاپ اول (۱۳۷۹)
- تحقیقات گروه سازههای فضاکار دانشگاه علم وصنعت ایران دانشکده عمران
- www.Saze808.com
- عشقی صنتی، “ح، نگاهی به فناوریهای جدید”، نشریه آبادی، شماره. ۶۶،۱۳۸۹
- www.spaceframe.co
سلام و درود بر شما.
این مقاله کاملترین چیزی هست که توی اینترنت دیدم و برای تحقیقم خیلی به دردم خورد.
ممنون از شما بخاطر سایت بی نظیرتون.
ممنون از نظرتون